Nieznani powstańcy styczniowi naszej okolicy (1863-64)

MIESZKAŃCY DZIEWUL represjonowani za udział w powstaniu styczniowym, którzy 10 kwietnia 1864 r. zostali postawieni pod carski sąd polowy rezydujący w Siedlcach:

Grodzicki Józef, szlachcic, lat 29, katolik, posiada dom i rodzinę – przynależność do szajki buntowników (tak władze carskie określały powstańców) i inne występki przeciw prawu. Przetrzymywany w siedleckim więzieniu. Wyrokiem z 3 sierpnia 1864 r. zesłany na katorgę w kopalniach na 12 lat (sygn. 2 str. 252, 253, 349, 350, 449, 450, 771,772).

Iwanowski Michał Wawrzyniec, chłop, lat 39, żonaty, ma dzieci, posiada dom i rodzinę. Aresztowany dnia 25 lutego w Dziewulach. Podejrzany o udział w powieszeniu Polikarpa Mikulskiego. W więzieniu od 3 marca 1864 r. Dnia 3 sierpnia 1864 r. skazany na 12 lat katorgi. Dnia 14 sierpnia odesłany do Warszawy (sygn. 1 str. 156, sygn. 2 str. 454, 455, 773, 774).

Fragment listy osób represjonowanych za udział w powstaniu styczniowym: Ignacy Jasiński i Józef Grodzicki z Dziewul (APS, Zarząd Naczelnika Siedleckiego Wojennego Oddziału, sygn. 2 str. 252-253)

Informacja o wyroku Józefa Grodzickiego z Dziewul za udział w powstaniu styczniowym (APS, Zarząd Naczelnika Siedleckiego Wojennego Oddziału, sygn. 2 str. 772)

Okniński Jan, szlachcic, lat 23. Aresztowany w Siedlcach dnia 19 maja 1864 r. Oskarżony o udział w powieszeniu Polikarpa Mikulskiego. W więzieniu od 19 maja. Dnia 3 lipca skazany na 12 lat ciężkich robót, katorgi, w kopalniach (Tadeusz Krawczak: „Nieznani powstańcy…”).

Dziewulski Józef, szlachcic, lat 45, katolik, posiada dom i rodzinę – udział w buncie i napad na wójta gminy Szwarca. Przetrzymywany w siedleckim więzieniu. W sierpniu odesłany do miejsca zamieszkania (sygn. 2 str. 252, 253, 350, 351, 451, 452, 772, 773).

Chromiński Wojciech, szlachcic, lat 32, katolik, posiada dom i rodzinę – udział w buncie i pełnienie funkcji żandarma (w powstańczej Żandarmerii Narodowej). Do maja 1864 r. przetrzymywany w siedleckim więzieniu, potem uwolniony (sygn. 2 str. 253, 254, 367, 368, 470, 471).

Jasiński Ignacy, szlachcic, lat 31, katolik, posiada dom i rodzinę - udział w buncie i pełnienie funkcji żandarma (w powstańczej Żandarmerii Narodowej), do maja 1864 r. przetrzymywany w siedleckim więzieniu, potem zwolniony (sygn. 2 str. 252, 253, 369, 370, 472, 473).

MIESZKAŃCY POBLISKICH WSI represjonowani za udział w powstaniu styczniowym (sygn. 2, str. 110, 136, 291, 346, 447, 449, 461, 472, 519, 520, 770, 771 i inne oraz Tadeusz Krawczak – op. cit):

Dziewulski Jan - szlachcic z Januszówki gm. Dziewule, lat 23, katolik, żonaty, posiada dom i ziemię. Wzięty z bronią w ręku dnia 20 marca 1864 r. W więzieniu od 26 marca 1864 r. Dnia 25 września odesłany na miejsce zamieszkania.

Koziestański Stanisław - szlachcic ze wsi Koziestany, gm. Dziewule, lat 21, katolik, kawaler. Aresztowany dnia 20 marca 1864 r. z bronią w ręku. W więzieniu od 26 marca. Dnia 25 września odesłany na miejsce zamieszkania.

Szymańska Zofia - dworianka ze wsi Smolanka, lat 40, zamężna, ma dzieci. Aresztowana w Siedlcach dnia 8 marca 1864 r. w oparciu o raport komisji śledczej. Dnia 10 marca przekazana naczelnikowi wojennego powiatu siedleckiego.

Ostrowski Wiktor - chłop ze wsi Zabłocie, lat 20, kawaler. Aresztowany 20 marca 1864 r. Ujęty z bronią w ręku. Był w bandzie. W więzieniu od 26 marca. Dnia 25 września zwolniony.

Nowosielski Jan - szlachcic ze wsi Radomyśli, lat 22, kawaler. Aresztowany dnia 5 marca 1864 r. we wsi Dziewule. Oskarżony o przynależność do bandy buntowników, do oddziału powstańczej żandarmerii. W więzieniu od 9 kwietnia. Dnia 5 listopada zwolniony i odesłany na miejsce zamieszkania.

Radomyski Stanisław - szlachcic ze wsi Radomyśli, lat 43, żonaty, ojciec pięciorga dzieci, posiada dom i ziemię. Aresztowany w Siedlcach dnia 6 maja 1864 r. za ukrywanie buntownika Piotrowskiego. W więzieniu od 6 maja. Dnia 4 czerwca przekazany naczelnikowi powiatu siedleckiego.

Małaszewski Stanisław - szeregowiec, dezerter pułku piechoty, ze Zbuczyna, lat 41, katolik. Aresztowany dnia 28 stycznia 1864 r. we wsi Zdany. Oskarżony o to, iż nie zameldował władzy o ukrytej przez buntowników broni, choć taką tajemnicę posiadał. W więzieniu od 13 lutego 1864 r. Dnia 13 lipca skazany na osiedlenie na Syberii. Dnia 24 lipca podjęto w jego sprawie decyzję o wysłaniu do Warszawy.

Borkowski Stanisław - szlachcic ze wsi Borki Kosy, l. 19, katolik, kawaler, majątku nie posiada. Aresztowany w dniu 9 maja 1864 r. we wsi Paduchy. Oskarżony o przynależność do szajki powstańców i ich przechowywanie. Sam zgłosił się do naczelnika wojennego. W więzieniu porzebywał od 9 maja. W dniu 23 lipca odesłany na miejsce zamieszkania.

Borkowski Stefan - szkachcic z Kosów, lat 18. katolik, kawaler, majątku nie posiada. Aresztowany we wsi Paduchy w dniu 9 maja 1864 r. Oskarżony o przynależność do szajki powstańców i ich przechowywanie. Zgłosił sie dobrowolnie do naczelnika wojennego. W więzieniu trzymany od 9 maja. Dnia 23 lipca przekazany naczelnikowi powiatu siedleckiego z poleceniem odesłania na miejsce zamieszkania.

Kokoski Franciszek - chłop ze wsi Łupiny, lat 18, katolik, kawaler, majątku nie posiada. Wzięty z bronią w ręku dnia 20 marca 1864 r. W więzieniu od 30 marca. 17 września odesłany na miejsce zamieszkania.

Mróz Józef - chłop ze wsi Łupiny, lat 29, katolik, kawaler. Wzięty do niewoli dnia 20 marca 1864 r. w trakcie potyczki pod wsią Cisowniki. W więzieniu od 8 maja. W dniu 3 czerwca zwolniony z więzienia i oddany do dyspozycji wojennego naczelnika powiatu siedleckiego.

Stasiuk Jan - chłop ze wsi Łupiny, lat 16, kawaler. Pochwycony z bronią w ręku w dniu 20 maja 1864 r. W więzieniu od 30 marca, dnia 17 września zwolniony.

Trudno jest dzisiaj określić w których oddziałach walczyli mieszkańcy Dziewul. W końcowym okresie powstania w okolicy wsi nasiliła się ruchliwość oddziałów partyzanckich. Jeszcze w grudniu 1863 r. przechodził tedy, kierując się z Zembrów do Domanic, gen. Heidenreich-Kruk na czele około 650 jeźdźców. Na początku lutego 1864 r. przebywało pomiędzy Siedlcami a Łukowem kilka niewielkich oddziałów konnych, przeważnie żandarmerii. Miały to być między innymi oddziały Nejmana, Landowskiego i Lenieckiego. Ponadto znajdowały się tutaj niezidentyfikowane oddziały piesze. O tym, że w najbliższej okolicy wsi operował oddział powstańczy zdaje się świadczyć fakt postawienia w 1864 r. przed sądem polowym Marcina Króla, chłopa z leżącej za Lasem Dziewulskim wsi Ciosny, pod zarzutem „ukrycia grupy buntowników” (sygn. 2 str. 253, 357).

W lutym 1864 r. uchodził tędy przed pościgiem kozaków oddział konny Nejmana. Część tego ściganego z okolic Rzążewa oddziału kozacy dopadli w Drupi, gdzie doszło do potyczki. W tym samym czasie inny znowu oddział złożony z jazdy mjr J. Lenieckiego i żandarmów kpt. P. Landowskiego został 9 lutego 1864 r. zaatakowany pod Wólką Konopną przez kolumnę ułanów kpt. Szwerina. Po przegranej potyczce, w której – wg raportów rosyjskich – miało polec 30 Polaków, część powstańców uszła na północ na Zdany, Modrzew i Radzików. Większość oddziału skierowała się natomiast na południe, zatrzymując się w Smolance. Tutaj 10 lutego, powstańcy zostali niespodziewanie zaatakowani przez idących od Łukowa kozaków por. Derewińskiego. W wyniku potyczki dwóch powstańców poległo, a jeden dostał się do niewoli. Oddział uległ rozsypce.

W lasach Kryńszczak i Gaj przebywały oddziały powstańcze dowodzone przez księdza Stanisława Brzóskę i innych dowódców powstańczych. Mieszkańcy wsi Krynki pomagali powstańcom, dostarczając im żywność, głównie robił to dzierżawca majątku, informując o ruchach wojsk wroga, jak również w kilku przypadkach biorąc udział aktywny w działaniach powstańczych.

Mieszkańcy Krynki:

Franciszek Chruszczelin (Chruściel), chłop lat 22, kawaler, katolik. Aresztowany został w Łukowie 5 marca 1864 r. i skazany na roboty w Rosji.

Mateusz Czarnota - chłop, kawaler, lat 45, katolik, aresztowany we wsi Sarnów, gmina Tuchowicz 16 stycznia 1865 r.
Szymon Kędzior-chłop, kawaler, katolik, aresztowany 4 maja 1864 r. w Lipniakach.

Franciszek Walczak-chłop, lat 36, żonaty, katolik, ojciec sześciorga dzieci, aresztowany 31 grudnia 1864 r. w Krynce za przyjmowanie w swoim domu dowódcy powstania na Podlasiu ks. Stanisława Brzóski i jego partii w liczbie 9 osób. Skazany na 2 lata aresztanckich (H. Szczęśniak – op. cit.).

Z samej wsi Gołowierzchy oddzielonej od Dziewul kompleksem leśnym Bierazka (od strony wschodniej) postawiono pod sąd 11 powstańców (sygn. 2, str. 255, 358, 455, 458, 711, 776, 958 i inne oraz Grzegorz Welik – op. cit.) Jednego z nich, Antoniego Ławeckiego, kozacy powiesili w rodzinnej wsi, spędzając wcześniej na miejsce egzekucji wszystkich jej mieszkańców (wg relacji Mieczysława Borkowskiego, który znał tę historię z przekazów ustnych).

Mieszkańcy wsi Gołowierzchy:

Stefan Borkowski, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 26, katolik, żonaty, ma dzieci, dom i ziemię. Aresztowany w Gołowierzchach 9 marca 1864 r., za uczestnictwo w ataku na Łuków. Więziony w Siedlcach i Warszawie, skazany na bezterminowe roboty.

Andrzej Ławecki, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 22. Aresztowany w Gołowierzchach „za udział w przestępczych działaniach przeciwko rządowi”. Więziony w Siedlcach.

Antoni Ławecki, szlachcic wylegitymowany ze wsi Gołowierzchy, l. 21, katolik, kawaler. Aresztowany z bronią w ręku 22 kwietnia 1864 r. Ranny, bronił się. Więziony, skazany na karę śmierci przez powieszenie, 4 sierpnia nakazano wykonać wyrok (powieszony na oczach całej wsi w Gołowierzchach – A.B.).

Franciszek Ławecki, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 49, żonaty, ojciec siedmiorga dzieci. Aresztowany w Gołowierzchach 25 marca 1864 r. za działanie przeciwko rządowi. Osadzony w więzieniu, ale zwolniony.

Konstanty Ławecki, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 26, żonaty. Aresztowany w Gołowierzchach 25 marca 1864 r., za działanie przeciwko rządowi. Zwolniony po dwóch miesiącach.

Teofil Ławecki, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 19, żonaty. Aresztowany w Gołowierzchach 25 marca 1864 r., za działanie przeciwko rządowi. Zwolniony po dwóch miesiącach.

Józef Ławecki, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 27, żonaty. Aresztowany w Gołowierzchach 25 marca 1864 r., za działanie przeciwko rządowi. Zwolniony po dwóch miesiącach.

Andrzej Popławski, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 44, żonaty, ma dzieci. Aresztowany 9 marca 1864 r. w Gołowierzchach za „udział w napadzie na Łuków w pierwszą noc powstania i za grożenie tym, którzy składali przysięgę rządowi, za zbieranie pieniędzy po domach”. Więziony w Warszawie, skazany na roboty w głębi Rosji.

Konstanty Radzikowski, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 29, żonaty, ma dzieci, posiada dom i ziemię. Aresztowany w Gołowierzchach 9 marca 1864 r. za udział w ataku na Łuków. Więziony w Warszawie, skazany na roboty w głębi Rosji.

Ignacy Radzikowski, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 31, żonaty, ma dzieci, posiada dom i ziemię. Aresztowany w Gołowierzchach 9 marca 1864 r. za udział w ataku na Łuków. Więziony w Warszawie, skazany na roboty w głębi Rosji.

Wierzejski Andrzej, szlachcic ze wsi Gołowierzchy, l. 42, katolik, wdowiec, ma dom i ziemię. Aresztowany w Gołowierzchach 9 marca 1864 r. za uczestnictwo w ataku na Łuków. Więziony w Warszawie, skazany na roboty w głębi Rosji.

Aktywnie na rzecz powstania działali mieszkańcy Zbuczyna (sygn. 1, str. 243, 251; sygn. 2, str. 122, 253-283, 347, 603, 447, 770 oraz Stanisław Góra – op. cit.):

Bacia Lisikiewicze, sprawowali odpowiedzialne funkcje w organizacji spiskowej, a także walczyli w partiach powstańczych. Edward oprócz aktywnej działalności spiskowej dowodził także oddziałem powstańczym.

Adam, Karol i Józef Wolaninowie, bracia chłopskiego pochodzenia, którzy także aktywnie uczestniczyli w powstaniu, za co również zostali postawieni pod sąd polowy. Józef prowadził w okolicy nabór nowych ludzi do partii powstańczej.

Ksiądz Michał Żółtowski – wikary zbuczyński był przez pewien okres naczelnikiem powstania na okręg siedlecki. Potem walczył w partii Lelewela. W dniu 17 kwietnia 1864 r. w lasach między Osuchą a Borowem poniósł śmierć.

Ks. Michał Dominik Żółtowski (1835-1863)	Mogiła ks. Michała Żółtowskiego na cmentarzu w Józefowie Biłgorajskim. Treść inskrypcji: "Tu leży Xiądz Michał Żółtowski, żyć przestał d. 16 kwietnia 1863 r."

 

Urodzony 4 sierpnia 1835 r. w Ulanie, w ziemi łukowskiej, syna Grzegorza i Kazimiery z Karwowskich. Uczęszczał do szkoły w Siedlcach i Warszawie. W Seminarium w Janowie Podlaskim kształcił się w latach 1854-1858. Do 1862 r. pełnił obowiązki wikarego w Kocku. Następnie został przeniesiony do Zbuczyna k. Siedlec, gdzie zaangażował się w działalność spiskową. Z tego powodu w listopadzie 1862 r. trafił do Gródek nad Bugiem. W chwili wybuchu powstania stanął na czele oddziału w Stoku Lackim, a następnie został kapelanem w oddziale Marcina Borelowskiego „Lelewela”. Zginął w bitwie pod Borowymi Młynami, w dniu 16 kwietnia 1863 r. To właśnie tu oddział powstańczy liczący 300 osób dowodzony przez „Lelewela” Borelowskiego odparł kilkukrotne ataki liczniejszych wojsk rosyjskich (1000 ludzi) mjr.Szternberga.

"Wiadomości z pola bitwy" nr 10 z 7 maja 1863 r.

LUBELSKIE – Oddział pod dowództwem pułkownika Marcina Lelewela, liczący około 300 ludzi dobrze uzbrojonych, znajdując się w lasach pomiędzy Osuchą, Borowem i Majdanem Sopockim, w bliskości granicy galicyjskiej, napadniętym został d. 17 (16 – popr. A.B.) kwietnia r. b. przez moskali wyszłych z Tarnogrodu i mających 9 i pół kompanii piechoty, 50 ułanów, 15 kozaków z jedna armatą. Oddział nasz zajmował silną pozycyą w uroczysku Rudka, mając z jednej strony gęsty las, z drugiej zarosłe rzadszym lasem bagno. O godzinie 4-tej po południu, moskale rozdzieleni na kilka drobnych oddziałów, zaatakowali powstańców od strony Majdanu Sopockiego. Ogień strzelców z obu stron trwał blisko godzinę, potem piechota nasza niejednokrotnie z bagnetem w ręku na wroga się rzuciwszy, na wszystkich go punktach odparła. Moskale cofnęli się, nasz zaś oddział pozostał na tej samej pozycyi w lesie. Moskali padło około 30, między nimi 4-ch oficerów; z naszej zaś strony poległo 4-ch, umarło z ran 2-ch, ranionych lekko było 3-ch. Nazwiska poległych są: Opala Jan z Żelechowa, Kurowski Józef z Łukowa, Topolski Wojciech z Krasnegostawu, Pleszyński Ignacy z Zamościa, Andrzejewski Franciszek z Garwolina i powszechnie znany z cnót kapłańskich i obywatelskich ksiądz Michał Żółtowski, wikariusz z Buczyna (Zbuczyna – popr. A.B.), który jako obozowy kapłan idąc na czele szeregów rzucających się z bagnetem w ręku na wroga, ugodzony kulą w piersi umarł wkrótce z tej rany.

Źródła:
Powyższe informacje pochodzą z carskich akt Zarządu Naczelnika Siedleckiego Wojennego Oddziału z lat 1863-1865. Oryginały dokumentów przechowywane są w zbiorach Archiwum Państwowego w Siedlcach. Szczęściem zostały one w ostatnim czasie przetłumaczone i opublikowane w języku polskim, dzięki czemu wszyscy miłośnicy historii regionalnej mają do nich nieograniczony dostęp. Informacje, które można odnaleźć w tych dokumentach są niezwykle interesujące, ale dotyczą (w ponad 90%) drugiego roku powstania, gdy terror carski nieco zelżał. Powyższa lista obejmuje oczywiście nazwiska osób, które zostały przez Rosjan ujęte. Czytając informacje na temat represji trzeba także pamiętać, że władze carskie łagodniej traktowały chłopów niż przedstawicieli innych stanów. I tak np. zsyłka w głąb Rosji dotyczyła przeważnie szlachty i urzędników. Chłopi byli karani w ten sposób tylko za wyjątkowo ciężkie „przestępstwa”. I jeszcze jedno: różnymi nazwami władze carskie określały powstańców (np. buntownik, przestępca, rozbójnik, wieszatiel, itp.) oraz ich oddziały (np. banda, szajka, itp.).

*Archiwum Państwowe w Siedlcach, Zespół: Zarząd Wojennego Naczelnika Siedleckiego Oddziału, sygn. 1 (księga cieńsza), sygn. 2 (księga grubsza);
*Tadeusz Krawczak: „Nieznani powstańcy styczniowi z Podlasia”, w: Prace archiwalno-konserwatorskie na terenie woj. siedleckiego” zeszyt 6, Siedlce 1988;
*Stanisław Góra „Partyzantka na Podlasiu 1863-1864”, Warszawa 1976 r.;
*„Powstanie styczniowe (1863-1865): bitwy i potyczki na terenie województwa siedleckiego” Jerzy Strychalski. - Sokołów Podlaski : Centrum Kultury i Sztuki Województwa Siedleckiego, 1986.
*Henryk Szczęśniak – materiał dotyczący powstańców z Krynki - „Krynka - historia miejscowości”, na stronie: http://www.lukow.ug.gov.pl/
*Grzegorz Welik – materiał dotyczący listy osób represjonowanych ze wsi Gołowierzchy, na stronie:  http://www.radiopodlasie.pl/

powrót

Andrzej Boczek
boczeka@wp.pl

Copyright ©