DZIEWULE 1441
 
Osoby posiadające stare fotografie, dokumenty lub inne pamiątki związane z historią wsi Dziewule serdecznie zapraszam do współpracy - A.B.

Osadnictwo i stan posiadania

Kiedy i skąd pierwsi Żydzi przybyli do Dziewul? To pytanie swego czasu zadałem znawcy przedmiotu, Panu Krzysztofowi Czubaszkowi[1], z którym od kilku lat mam przyjemność wymieniać poglądy związane z historią wsi w ziemi łukowskiej. Oto jego odpowiedź:

Żydzi przybyli najpierw do Łukowa, jako ośrodka miejskiego, i dopiero stamtąd rozprzestrzeniali się na okolicę, ale to w bardzo ograniczonym zakresie, gdyż ludność żydowska, przynajmniej w początkach osadnictwa żydowskiego w Polsce, trzymała się miast, z racji wykonywanych zawodów (rzemieślnicy, kupcy).

Dopiero gdzieś tak od XVIII w. zaczęli przenikać na wieś, pełniąc tam funkcje usługowe (szewcy, mleczarze, sklepikarze, a przede wszystkim arendarze). Ot i cała geneza. Tak i zapewne dotarli i osiadli w Dziewulach. Praktycznie prawie każda wieś miała swego Żyda. W większych, parafialnych, prowadzili karczmy (wiadomo, po mszy trzeba się napić, jest ruch w interesie). Mniejsze miały jakiegoś rzemieślnika, a bardzo, bardzo rzadko także rolnika, bo tacy Żydzi się trafiali, choć, jak podkreśliłem, bardzo rzadko.

Żydów osadzali w swych wsiach ich właściciele, bowiem czerpali z tego zyski. Żydzi ich kredytowali, a przede wszystkim płacili czynsze. Szlachta szaraczkowa i chłopi nie jechali do miasta do krawca czy szewca, by tam zostawić grosz, tylko zostawiali go u miejscowego Żyda, który od tego odprowadzał dolę panu (…)[2].

Pierwsza, jak dotychczas, wzmianka o Żydach dziewulskich pochodzi z 1778 r. Chodzi tu o dokument poboru pogłównego od Żydów województwa lubelskiego, który odnotowuje m.in. szczegółowy wykaz miejscowości należących do kahału[3] łukowskiego wraz z ilością osób uiszczających ten podatek[4].

Wybrane wsie z okolic Dziewul należące w 1778 r. do kahału łukowskiego[5]
L.p. Miejscowość Głów żydowskich Łączna wysokość podatku (zł)
1. Dziewule 8 24
2. Januszówka 4 12
3. Grodzisk 5 15
4. Radomyśl 6 18
5. Łęcznowola 9 27
6. Wólka Konopna 8 24
7. Pogonów 7 21
8. Jasionka 6 18
9. Chromna 7 21
10. Ługi: - Gołacze, - Rętki, -Wielkie 4 12
11. Borki Kosiorki 4 12
12. Borki Wyrki 7 21
13. Borki Paduchy 6 18
14. Borki Sołdy 3 9
15. Modrzew 10 30
16. Tchórzew 9 27
17. Plewki 5 15
18. Bzów 6 18
19. Rzążew 13 39
20. Choja 5 15
21. Zdany 4 12
22. Wiśniew 6 18
23. Wólka Wiśniewska 3 9
24. Młyn Myrcha 3 9
25. Krynka 4 12
26. Gołowierzchy 17 51
27. Trzebieszów 8 24
28. Zembry 9 27

Tu należałoby zwrócić uwagę na fakt, że Żydzi ze Zbuczyna i dwóch wsi (prawdopodobnie chodziłoby tu o Rówce i Karcze) byli zorganizowani w odrębny kahał zbuczyński, który w 1788 r. liczył aż 95 głów. Co ciekawe Zbuczyn w tym dokumencie określono „miasteczkiem”, choć faktycznie miastem nie był. W dokumentach XVIII wiecznych takie określenie w stosunku do Zbuczyna zdarzało się niejednokrotnie[6].

Ze spisu ludności diecezji krakowskiej dokonanego w 1787 r. [7] dowiadujemy się, że liczba Żydów w Dziewulach przez ostatnie dziesięć lat wzrosła o 2 osoby.
Spis ludności diecezji krakowskiej z 1787 r.

Fragmentaryczne dane dotyczące Żydów w Dziewulach można spotkać w księgach USC z lat 1810-1815[8]. W tym czasie żyli w Dziewulach m.in.:
- Berek Moszkowicz, arendarz zamieszkały pod nr 19,
- Abram Berkowicz i jego małżonka Fayga z Anklowiczów, także arendarze.

Poniższe nazwiska Żydów dziewulskich (za okres 1810-1825) ustalił w wyniku kwerendy źródłowej w archiwum siedleckim Krzysztof Pawlak: Gerson Eliaszewicz, Berek Lejzorowicz, Abraham Zelmanowicz, Szymsze Moszkowicz,Berek Szeksztajnowicz.

W końcu XIX w. istniała w Dziewulach tajna szkółka żydowska, która została wykryta przez władze carskie w 1895 r.[9]

Rejestr pomiarowy wsi z 1936 r.wymienia w Dziewulach następujących Żydów:

-Ita Ciećwierz, właścicielka działki o powierzchni 4.578 m2, w tym 4.126 m2 placu będącego pod zabudową i ogrodem (grunty drobnoszlacheckie niehipoteczne, czyli niewchodzące wcześniej w skład dóbr folwarcznych);

-Moszko Ciećwierz, właściciel działki o powierzchni 557 m2, w tym siedliska o pow. 404 m2 (grunty drobnoszlacheckie niehipoteczne);

-Mendel Kupfersztejn, właściciel dwóch działek rolnych o łącznej powierzchni 5.604 m2 (grunty drobnoszlacheckie niehipoteczne).


Rejestr pomiarowy wsi Dziewule ułożony w 1936 r.


Wycinek z Planu gruntów wsi Dziewule wsi Dziewule z 1936 r. (wg pomiaru dokonanego w 1933 r.) 

 

To, czym zajmowali się Żydzi dziewulscy w okresię międywojennym, doskonale obrazuje relacja Leokadii Dobrowolskiej z 1986 r.:

No a później ci Żydzi, to ona tak trochę szyła. A ten Mendel stary to coś on tam działał. Ona, ona trochę to zęby truła, to to, to tamto. A co znów te Żydy. Ten jeden to był szklarz, szklił okna. A jeden, ten Mośko, Simsio ten stary, to ten ciele se kupił, to tam se jakie kupił. To trochę tam ten sad arendował. No i do wojny przeszło. A ten jeden to był krawcem. To szył. To on miał w Ameryce miał rodzinę. Ona miała brata w Ameryce, ta jego żona. No i naszła wojna (druga wojna światowa).

______________________________________________________________

[1] Krzysztof Czubaszek (ur. 1974) - doktor nauk humanistycznych, menedżer kultury, wykładowca, autor publikacji prasowych i książek (m.in. powieści Patron oraz pracy historycznej Żydzi Łukowa i okolic).

[2] Poniższy fragment wypowiedzi przeniosłem do przypisów, gdyż nie dotyczy on Dziewul, jako że w tamtych czasach nie było tu kościoła: (…) Żydów chętnie osadzali w swych dobrach także proboszczowie (sic!), bo duchownemu karczmy tak wprost prowadzić nie wypadało (choć i tak było to zjawisko powszechne), a jak dał taki przybytek w arendę, to już wszystko było jak należy. Wiernych rozpijał zły Żyd, a kasa z tego płynęła w pokaźnej ilości do kiesy plebana.

[3] Kahał (kahal, kehilla - "gmina, kongregacja, zbór"), specyficzne dla Polski określenie żydowskiej organizacji gminnej, której autonomia obejmowała sprawy religii, kultu, sądownictwa, pomocy społecznej, a także zbiór podatków na rzecz państwa. Na czele kahału stali tzw. raszim - reprezentanci wobec władz państwowych. W okresie porozbiorowym autonomia kahału została znacznie ograniczona i sprowadzona głównie do spraw religijnych i pomocy społecznej. Źródło: http://portalwiedzy.onet.pl/75653,,,,kahal,haslo.html

[4] Stanisław Jop, Taryffa głów żydowskich w województwie lubelskim z 1778 roku [w:] Religie, edukacja, kultura. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Litakowi (pod red. M. Surdackiego), Lublin 2002, s. 143-153; Paweł Sygowski (Lublin), Jeszcze o „Taryffie Głów Żydowskich” w województwie lubelskim z 1778 r. [w:] Studia Żydowskie, Almanach, R. II (2012) Nr 2, s. 18.

[5] Dane do tabeli zaczerpnięte z: Krzysztof Czubaszek, Żydzi Łukowa i okolic, Warszawa 2008, s. 271-275.

[6] Paweł Sygowski, Tamże, s. 20 oraz s.21: Ilość Żydów w kahale zbuczyńskim w 2 poł XVIII w. stale zmniejszała się [1765 r. – 122 „głowy”, 1778 r. – 95, 1790r. – 38]. Kahał ten zapewne został włączony do pobliskiego siedleckiego po roku 1815, kiedy miasto to zostało stolicą województwa podlaskiego i zaczęło bardzo szybko rozwijać się. Liczba ludności żydowskiej wzrosła w Siedlcach z 310 „głów” w 1790 r. do 3072 wszystkich Żydów w 1820 r.

[7] Jerzy Kleczyński, Spis ludności diecezji krakowskiej z roku 1787, Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, t. VII, Kraków 1894,s. 431.

[8] Archiwum Państwowe w Siedlcach, Księgi USC Gminy Zbuczyn z XIX w., Ks. nr 2, s. 353, Ks. nr 4, s. 164-164v.

[9] Jan Patoleta, Stosunki społeczno-gospodarcze w powiecie siedleckim na przełomie XIX i XX w.[w:] Społeczeństwo siedleckie w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne, red. Józef Ryszard Szaflik, W-wa 1980, s. 40.

 

 

powrót

Andrzej Boczek
boczeka@wp.pl

Copyright ©