Dziewule 1441-1933

Wieś Dziewule leży w połowie linii kolejowej łączącej Siedlce z Łukowem. Obszar ten od najdawniejszych czasów stanowił północną część historycznej ziemi łukowskiej [1].

Na terenie wsi oraz w jej najbliższej okolicy nie przeprowadzano badań archeologicznych, dlatego trudno jest cokolwiek powiedzieć na temat pradziejów tego rejonu. Tajemniczy ślad osadnictwa stanowi wzniesienie w północno-wschodniej części wsi, nazywane potocznie górą. Niewykluczone, że jest to zniszczone grodzisko wczesnośredniowieczne. Wiadomo, że około roku 1850 miejscowi chłopi na polecenie właściciela dworu rozkopali wały otaczające górę [2]. Pozostałości po tych wałach są widoczne do dziś. Wokół góry znajdują się pokłady rudy darniowej, z której w przeszłości wytapiano żelazo.

Pozostałości po prawdopodobnym grodzisku wczesnośredniowiecznym w Dziewulach

Kazimierz Gołęgowski i Stanisław Lociński przy rudzie darniowej zebranej z pola położonego „Wprost góry”. Dziewule 2010.

Rozwój osadniczy mocno zalesionych terenów leżących na północ od Łukowa na szerszą skalę rozpoczął się dopiero po zawarciu w 1385 r. unii Polski z Litwą. W jej wyniku ziemia łukowska utraciła charakter pogranicza i przestała być nękana najazdami. Wokół  królewskiego Zbuczyna stopniowo zaczęła się tworzyć sieć nowo lokowanych wsi. Zakładali je głównie rycerze z Mazowsza [3]. Na podstawie herbu Dziewulskich Rawicz [4] (rycerze spod tego znaku wywodzili się z Rawy Mazowieckiej) można by wnioskować, że założyciele Dziewul również przybyli z Mazowsza.

Herb Dziewulskich - Rawicz (źródło: Wikipedia)

Tym bardziej, że działalność kolonizatorska Rawitów rozciągała się na północny wschód, aż po ziemię łukowską [5]. Ponadto w tamtej okolicy znajdują się wsie o niemalże identycznych nazwach – Dziewulin i Dziewuliny (obecne województwo łódzkie).

Słowo „dziewule” według słownika języka polskiego oznacza tyle co „dziewuchy”, „dziewczyny” [6]. Co zaś do legendy o powstaniu nazwy wsi to Jerzy Pogonowski członek Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie napisał w 1928 r.: „Tradycja zaś podlaska głosi, że rycerz Kasper lub Krzysztof Ogończyk, wielki wódz, urodzony w czasach walk Jagiełły z Krzyżakami, osiadł był zrazu w Dziewulach, a potem w Pogonowie, nazwanym tak od pogoni wielkiej, którą tam był wyprawił. Złamana w niej noga zrosła mu się cudownie w Dziewulach (...), których nazwę lokalnie wywodzi etymologa ludowa od słowa dziw, jako że dziw się stał" [7].

Pierwsza znana wzmianka o Dziewulach pochodzi z roku 1441. Wtedy to w Łukowie zawarto umowę o kupnie-sprzedaży wsi Grodziska oraz nieistniejącego dziś Sobiestanu. Wartość przedmiotu transakcji wyceniono na 8 grzywien oraz 2 konie wartości 9 kop półgroszków. Wartość łanu w tym czasie w województwie lubelskim szacowano średnio na 10 grzywien [8]. Zatem obie sprzedawane wsie mogły mieć łącznie nie więcej niż 1,5 łana. Spisany na tę okoliczność dokument określa położenie sprzedawanych wsi pomiędzy: Zbuczynem, Jasionką, Dziewulami [9].

Kolejny dokument wzmiankujący o Dziewulach sporządzono w Łukowie 8 lipca 1465 r. Sędzia ziemski łukowski Jakub ze Szczomowic oraz podsędek łukowski Maciej z Domaszowic poświadczają w nim o zawarciu ugody pomiędzy braćmi Pawłem i Trojanem z Tchórzowa. Jako świadków dokument wymienia między innymi Jakuba z Dziewul [10].

Wydaje się jednak, że Dziewule powstały kilkadziesiąt lat wcześniej. Dokument biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca z 1418 r. erygujący parafię zbuczyńską poprzez wydzielenie jej z parafii łukowskiej wymienia wyłącznie wsie pozostające przy parafii macierzystej (m.in. Radomyśl zamieszkałą przez 2 rodziny szlachty bezkmiecej) leżące po południowej stronie kompleksu leśnego Tłuściec. Jednocześnie w uzasadnieniu do konieczności utworzenia parafii w Zbuczynie biskup wyraźnie mówi o świeżo lokowanych wsiach i napływającej tu ludności. Zatem jedną z tych nowopowstałych wsi położonych po północnej stronie Tłuśćca mogły być Dziewule [11].

Inicjatorem zasiedlenia terenów leżących pomiędzy Łukowem i Zbuczynem był prawdopodobnie starosta łukowski, który w imieniu króla nimi zarządzał. Lokowanie nowych wsi przynosiło mu określone korzyści materialne i militarne. Drobni rycerze za otrzymaną na własność ziemię zobowiązywali się do płacenia podatków oraz służby wojskowej pod rozkazami nadawcy. Obdarowany miał obowiązek uczestniczenia w wyprawach wojennych ze ściśle określonym wyposażeniem bojowym (np. z kopią lub kuszą na dobrym koniu). Szczegółowe zobowiązania w tym zakresie, tj. liczbę osób i rodzaj uzbrojenia, określał zazwyczaj dokument nadania ziemi [12].

W 1509 r. Sąd podkomorski łukowski rozpatrywał spór graniczny, w którym Dziewule były reprezentowane przez szlachtę: Stanisława, 2 Maciejów, Jana, Mikołaja, Andrzeja, Jakuba, Wojciecha, 2 Pawłów, Gabriela, Wawrzyńca, 2 Anny, Katarzynę, Zofię, 2 Heleny. Wznowione wówczas granice wsi są aktualne do dnia dzisiejszego. I tak granica północno-wschodnia z Grodziskiem przebiegała (wg opisu z 1509 r.) rzeką Żytnią (tak w przeszłości nazywano Zbuczynkę) aż do drogi łukowsko-zbuczyńskiej. Granica południowo-zachodnia biegła łąką od granic Smolanki i dalej strumykiem zwanym Dziewulką [13].

Historyczne nazwy rejonów wsi Dziewule naniesione na mapkę współczesną

W 1529 r. od ról folwarku dziewulskiego zapłacono 8 grzywien (w tym 3 od pól leżących w obrębie Januszówki) dziesięciny na rzecz plebana zbuczyńskiego [14]. Nie odnotowano natomiast faktu odprowadzenia dziesięciny od pól drobnej szlachty oraz łanów kmiecych [15]. W tym okresie w parafii zbuczyńskiej średnia wartość dziesięciny z łana wynosiła 2,5 grzywny [16]. Można zatem przyjąć, że w 1529 r. gospodarstwo folwarczne w Dziewulach uprawiało 3 łany ziemi. Jego właścicielem był Andrzej Dziewulski, który dodatkowo w latach 1531-1533 opłacał podatek poborowy od 1 łana, na którym gospodarowali kmiecie. W tym czasie w Dziewulach szlachta bezkmieca własnoręcznie zaorywała 2 łany (Maciej Markowicz - 1, Jakub Górny - 0,5, Jakubowięta - 0,5) [17]. Jako że folwarki tym okresie były zwolnione od świadczeń skarbowych [18], rejestry poborowe nie wykazują 3 łanów Andrzeja Dziewulskiego, od których wcześniej zapłacił on dziesięcinę.

Tabela 1. Układ własnościowy Dziewul w 1531 r.

W 1551 r. wieś zapłaciła plebanowi zbuczyńskiemu 10 zł i 10 gr. dziesięciny. Realnie była to wartość o 50% większa od tej z 1529 r. Jednocześnie była to jedna z największych dziesięcin w parafii [19]. Z jej wymiaru można wnioskować, że tym razem obejmowała ona wszystkie grunty (folwarczne, chłopskie oraz drobnoszlacheckie).

W połowie XVI w. drobna szlachta własnoręcznie zaorywała już 3,5 łana. W 1552 r. w księdze poborowej zapisano nazwiska największych częśników w poszczególnych działach („ex ibidem de sorte”): Marcin Dziewulski - 1 łan; Jan Dziecinka, Mikołaj Górny oraz Starczowicz - 1 łan; Jakubowięta – 2 x 0,25 łana; Jędrzejowięta - 1 łan [20].

Do końca XVI w. wieś przeżywała intensywny rozwój gospodarczy, co przejawiało się wzrostem areału uprawnego pól. W 1580 r. drobna szlachta, uprawiała już 8 a w 1589 r. 9 włók (łącznie z Januszówką). [21]. Sukcesywnie postępował także wzrost demograficzny. W 1580 r. mieszkało we wsi (łącznie z Januszówką) 10 rodzin zagrodniczych (4 na roli, 6 bez ról). W 1589 r. było ich już 13 (4 na roli, 9 bez ról). Zagrodnicy to małorolni chłopi, którzy nie byli w stanie wyżywić się z własnego gospodarstwa. Osadzała ich zazwyczaj na swoich gruntach szlachta, której brakowało rąk do pracy, zarówno folwarczna, jak i zagrodowa. Zagrodnik na roli gospodarował przeważnie na tzw. ćwierćłanku. Zagrodnik bez roli dysponował tylko niewielkim obejściem wokół chaty. Zobowiązania zagrodników wobec właściciela gruntu polegały najczęściej na odrabianiu pańszczyzny pieszej oraz opłacie czynszu. Ponadto najmowali się oni do różnych prac gospodarskich [22].

Sprowadzenie zagrodników do wsi wskazuje, że jej obszar określony granicami znacznie przekraczał areał gruntów uprawnych ewidencjonowanych przez rejestry poborowe. Istniała tu pewna rezerwa osadnicza w postaci łanów pustych [23]. Zdaje się to potwierdzać nazwa jednego z pól dziewulskich „goła włóka” [24].

W 1603 r. dziesięcina z Dziewul była bardzo niska – 2 zł i 20 gr. Jest to o tyle zrozumiałe, że w okresie reformacji szlachta masowo wstrzymywała się od świadczeń kościelnych [25].

Najbardziej intensywny rozwój wieś przeżyła pomiędzy rokiem 1580 a 1621. W ciągu czterdziestu lat areał gruntów uprawnych szlachty powiększył się o 100%. Łącznie z Januszówką wynosił teraz ponad 15 włók [26].

Sumariusz z 1644 r. odnotowuje dla Dziewul 11 a dla Dziewul Januszówki 4 włóki, tj. tyle samo co przed ponad dwudziestoma laty. Zdecydowanie pogarsza się sytuacja chłopów małorolnych. Pustoszeją prawie wszystkie (za wyjątkiem jednej) zagrody [27].

Brak źródeł nie pozwala stwierdzić, w jakim stopniu wieś ucierpiała z powodu działań wojennych w połowie XVII w. Zapewne jej sytuacja gospodarcza uległa dalszemu pogorszeniu. Tym bardziej, że dokumenty odnoszące się do wsi królewskich odnotowały zniszczenia wojenne w najbliższej okolicy, tj. spalone przez Szwedów młyny w Baranku i Wiśniewie oraz dwory w Zbuczynie i Wiśniewie [28].

W tym czasie Stanisław Dziewulski, syn Andrzeja z Dziewul Januszówki walczył przeciw Szwedom jako chorąży pancerny. Był bitnym żołnierzem, ale za nadużycia został skazany na kondemnatę (pozbawienie praw szlachectwa). Został od niej uwolniony na prośbę wojska dopiero w 1666 r. [29].

W 1669 r. Jan Markowicz Dziewulski na sejmiku w Lublinie podpisał elekcję króla Michała Wiśniowieckiego [30]. Inny z Dziewulskich, Marcin, w połowie XVII w. został wybrany na urząd komornika ziemskiego łukowskiego [31]. Obaj jeszcze w 1653 r. uczestniczyli w proteście obywateli powiatu łukowskiego przeciwko podkomorzemu i stolnikowi lubelskim na sejmiku elektorów deputatu w 1653 r. [32] Rangę i pozycję społeczną Jana Markowicza Dziewulskiego uwidacznia także spis głów wsi Dziewule z 1674 r. [33], w którym przy jego nazwisku dodano tytuł „IMĆ Pan" (Jegomość Pan). Markowicze Dziewulscy, o czym już pisano wyżej, mieli swoją własność w Dziewulach już w początkach XVI w. W 1580 r. dysponowali wraz z częśnikami „trzecią częścią wsi”, którą obrabiali przy pomocy 8 rodzin zagrodniczych.

W 1674 r. Dziewule miały 139 mieszkańców (w tym 27 w Dziewulach Januszówce). Dużą ich część, bo ponad 20 % stanowiła służba, która świadczyła swoje usługi zarówno dla szlachty jak i chłopów.

Tabela 2. Struktura społeczna Dziewul w 1674 r. (nie licząc dzieci poniżej 10 lat)

W 1693 r. szlachta dziewulska zawarła w Łukowie umowę z plebanem zbuczyńskim Janem Dłużniewskim, w której zobowiązywała się płacić dziesięcinę po 3 zł z włóki. Umowa ta obowiązywała najprawdopodobniej jeszcze przez cały wiek XVIII [34]. W latach 1721, 1739, 1781, 1793 dziesięcina z Dziewul wynosiła po 30 a z Januszówki po 12 zł [35]. Na tej podstawie można wnioskować, że XVIII w. pola szlacheckie Dziewul wraz z Januszówką liczyły 14 włók, tj. o 1 mniej niż w 1621 r.

W XVIII w. rozrastała się powierzchnia dziewulskiego folwarku. Jego właściciel Franciszek Ksawery Jasiński – miecznik i sędzia grodzki łukowski (tytułujący się także jako "wojski i komisarz cywilny wojsk ziemi łukowskiej") poza Dziewulami posiadał w tamtym czasie swoje dobra także w okolicznych wsiach: Jasionce, Chromnej, Januszówce, Koziestanach, Borkach Sołdach, Kosiorkach, Krasusach Smolance. W 1789 r. zapłacił tzw. podatek podymny (obejmujący budynki wyposażone w kominy) od: 1 dworu, 5 browarów, 6 karczem, 30 chat chłopskich z jednym gospodarstwem, 2 chat chłopskich z ogrodem. Z całej tej liczby 44 budynków kilkanaście było zlokalizowanych we wsi Dziewule. W tym czasie podatek podymny płaciła także drobna szlachta dziewulska: Dziewulscy – od 8 domów, Grodziccy – od 6, Borkowscy od 2, Chromińscy, Krasuscy, Ługowscy, Nowosielscy, Radomyscy - każda z tych rodzin od 1. [36].

Tabela 3. Dane spisu mieszkańców wsi Dziewule z 1787 r. [37].

Żydzi dziewulscy na początku XIX w. to m.in. rodziny arendarzy Berka Moszkowicza, Abrama Berkowicza i jego małżonki Faygi z Anklowiczów. Możliwe, że ich zajęcie polegało na prowadzeniu dzierżawionej od dworu sadu, karczmy lub browaru.

Na początku XIX w. postępowało zubożenie mieszkańców wsi spowodowane przyrostem demograficznym. Liczni bezrolni pomieszkiwali u bogatszych gospodarzy. Józef Porzutko na przykład „siedział po komornem” u chłopa Macieja Olszewskiego, Józef Jaczewski u szlachcica Ludwika Krasuskiego. Nie brakowało też we wsi biedoty, jak chociażby Franciszka Leszkorzanka „baba po prośbie chodząca”. Ale byli i tacy, którzy całkiem dobrze  radzili sobie bez ziemi, np. Marcin Paciorek tytułujący się „majstrem kunsztu szewskiego” [38].

W 1827 r. we wsi było 48 domów i 260 mieszkańców [39]. W tym czasie kończyła się koniunktura na prowadzenie gospodarstwa folwarcznego nastawionego głównie na produkcję zboża. Kończył się na nie popyt, a ceny spadały. Technologia produkcji pozostawała na niskim, wręcz prymitywnym poziomie. Kolejni właściciele dworu starali się swoje straty nadrobić zwiększeniem wymiaru pańszczyzny. Często zmieniali się właściciele folwarku. Jeszcze w 1808 r. Franciszek Ksawery Jasiński w ramach spadku podzielił swój majątek na trzy części. Część pod nazwą „Dziewule część A z przyległościami na wsiach: Smolance, Januszówce, Koziestanach, Radomyśli, Zabłociu i Jastrzębiach Śmiarach” przypadła synowi Franciszka – Baltazarowi.

Tabela 4. Właściciele folwarku dziewulskiego w XIX w.

Położenie chłopów dworskich (12 osad) stopniowo pogarszało się. Przy kolejnych zmianach właściciela folwarku traktowano ich jak bierny przedmiot sprzedaży. Oto fragment umowy sprzedaży zawartej pomiędzy Lisowskim i Małachowskim: „sprzedajemy (...) dobra Dziewule część A ze wszystkimi polami, gruntami, łąkami, borami, lasami, zaroślami, pastwiskami, zabudowaniami dworskimi i włościańskimi, robocizną włościan, czynszami i zapomogami tychże, tudzież z propinacją, ogrodami” [40].

Tragiczne czasy powstania styczniowego bezpośrednio dotknęły także mieszkańców Dziewul. Pięciu ze szlachty: Józef Grodzicki, Wojciech Chromiński, Ignacy Jasiński, Józef Dziewulski, Jan Okniński oraz włościanin Wawrzyniec Iwanowski byli poddani represjom. 10 kwietnia 1864 r. postawiono ich pod sąd polowy i przetrzymywano w siedleckim więzieniu. Zarzuty jakie im postawiono: "przynależność do szajki buntowników (tak władze carskie określały powstańców) i inne występki przeciw prawu, udział w powieszeniu Polikarpa Mikulskiego, udział w buncie i napad na wójta gminy Szwarca [41], pełnienie funkcji żandarma (w powstańczej Żandarmerii Narodowej)". Trzej z nich Grodzicki (29 l.), Iwanowski (39 l.) oraz Okniński (23 l.) ponieśli bardzo dotkliwe kary – zesłanie na 12 lat katorgi (roboty w kopalniach). Za udział w powstaniu było prześladowanych wielu mieszkańców okolicznych wsi. Przykładowo przedstawiciele szlachty Jan Dziewulski (23 l.) z Januszówki i Stanisław Koziestański z Koziestan (21 l.) zostali przez Rosjan w dniu 26 marca 1864 r. „wzięci z bronią w ręku” [42].

W wyniku ukazu carskiego z 1864 r. chłopi zostali uwolnieni od powinności na rzecz dworu. Uprawiane grunty, budynki, inwentarz wcześniej wydzierżawiane od dziedzica stały się ich własnością.

Tabela 4. Zestawienie chłopów uwłaszczonych w 1864 r. [43].

Dodatkowo ww. otrzymali w sumie około 3,5 ha nieużytków. Ponadto zostało im zagwarantowane prawo do tzw. serwitutów, czyli korzystania z pastwisk i lasów dworskich [44].

Tabela 5. Struktura własności ziemskiej Dziewul po uwłaszczeniu w 1864 r. [45].

Skomplikowaną sytuacje własnościową dodatkowo gmatwało wzajemne przemieszanie wszystkich gruntów w tzw. szachownicę. Najbardziej rozdrobniona i pocięta w zagony była własność drobnoszlachecka. Po uwłaszczeniu przy dworze zostały najlepsze grunty. Największy ponad 50 ha dział dworski rozciągał się na północ od kapliczki po obu stronach gościńca (obecna ulica Dworska) aż do granicy z Grodziskiem. Pozostałe, poprzedzielane wąskimi paskami gruntów drobnoszlacheckich i chłopskich, rozpościerały się we wschodniej i południowej części wsi. Przy dworze pozostały też najlepsze działki w centrum wsi rozłożone po obu stronach gościńca - od kapliczki aż po skrzyżowanie z drogą z Zagrobla.

Kompleks budynków folwarcznych usytuowany był w najbardziej atrakcyjnym i zarazem bezpiecznym miejscu wsi - na wzgórzu tuż przy gościńcu, jeszcze w XVI w. jednej z ważniejszych dróg w okolicy, bo łączącej Łuków ze Zbuczynem [46]. Stąd można było z pewnej odległości obserwować podróżnych (przeważnie kupców) zbliżających się zarówno od strony Grodziska, jak i Smolanki.

Zabudowania folwarczne ustawione były jakby na planie dwóch połączonych ze sobą prostokątów o łącznej powierzchni 1,5 ha. Jeden sąsiadujący z dzisiejszą ulicą Wiatraczną zabudowany był pomieszczeniami gospodarczymi (prawdopodobnie: stodoła, obora, stajnia, spichlerz, itp.). Drugi przyległy do gościńca z dworem i odsuniętymi od niego w pewnej odległości pomniejszymi budynkami [47]. Możliwe, że były to pomieszczenia mieszkalne dla czeladzi dworskiej, której mogło być nawet kilkanaście osób. Przykładowo za owczarzy we dworze w pierwszej połowie XIX w. służyli Jerzy Chaładać i Paweł Przybysz. Furmanem był Wojciech Ciepielowski, ogrodnikiem Józef Poruczyński a pisarzem Piotr Chmielowski [48].

Na siedlisko dworskie prowadziły zapewne dwie bramy - główna od strony gościńca pokrywająca się najprawdopodobniej z obecną ul. Cichą, którą zajeżdżało się bezpośrednio przed dwór oraz boczna od obecnej ulicy Wiatracznej, która służyła do celów gospodarskich, np. zwożenia zboża z pól, itp.

Pomniejsze zabudowania dworskie porozrzucane były też w innych częściach wsi. Dwa budynki, w tym jeden duży leżały po prawej stronie gościńca, przy skrzyżowaniu z drogą do Łęcznowoli. Niewykluczone, że mogło być tam ulokowane jakieś przetwórstwo, np. browar ze słodownią na potrzeby folwarku. Słody były robione głównie z jęczmienia i pszenicy, które mogły być uprawiane na polu dworskim oznaczanym na mapach jako Browarna (pod Bierazką).

Trzy maleńkie budynki, jakby jednoizbowe chaty (po ok. 20 m2 powierzchni), były usytuowane na Zagroblu, w tym jedna przy drodze do Januszówki. Mogli w nich mieszkać żydzi arendarze lub czeladź dworska [49].

Folwark posiadał kilka ogrodów owocowych (ponad 1 ha) i warzywnych (ponad 5 ha) otaczających ze wszech stron zabudowania folwarczne oraz rozciągających się po obu stronach gościńca na odcinku pomiędzy kapliczką i skrzyżowaniem gościńca z drogą przez Zagrobel [50].

Staw leżący w centrum wsi naprzeciw łąki zwanej Grodzią był także własnością dworu. Nazwa łąki wskazuje, że była ona wykorzystywana przy prowadzeniu gospodarki rybnej (w tym miejscu ustawiano najprawdopodobniej zagrodę na płynącym strumieniu).

Wycinek z „Planu Dóbr Dziewule zrysowanego w 1876 r. ze sporządzonego w 1875 r. odrysu przez jeometrę patentowego Wawrzyńca Małachowskiego z planów jeometry Michała Trautsolt z r. 1870”.

Systemem uprawy roli, który stosowano w Dziewulach od wieków była trójpolówka. Wieś była podzielona na 3 części („Pod Smolanką”, „Pod Łęcznowolą” i „Pod Rówcami”), z których każda co roku pełniła inną rolę. Jedna była obsiewana żytem, druga owsem, a trzecia ugorowała służąc za pastwisko dla całej wsi. Wspólnotowe wypasanie bydła było jedną z form współdziałania, na które zróżnicowana społecznie wieś była w pewnym sensie skazana. Technika uprawiania roli jeszcze w końcu XIX w. stała w Dziewulach na niskim, wręcz prymitywnym poziomie. Zdarzały się przypadki używania drewnianych, okutych jedynie żelazem narzędzi. Główną siłą pociągową były woły. W 1868 r. chłopi podworscy utrzymywali 19 wołów, 16 krów, 11 jałówek, 60 owiec i 13 koni, których używali do lżejszych prac polowych [51].

Ukaz carski podkopał byt dziewulskiego folwarku. Jego właściciel nie tylko stracił ponad 160 ha ziemi, która przeszła na własność chłopów, ale nie mógł już także korzystać z ich darmowej siły roboczej. Do prac gospodarskich trzeba było teraz najmować ludzi odpłatnie. Rosło jego zadłużenie w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, co w efekcie skończyło się kilkakrotną licytacją [52]. Potem na krótko jego okrojona część trafiła do Aleksandra Tchórzewskiego, który odsprzedał ją w 1880 r. małżonkom Biernackim. Ostatni akt kilkuwiekowej historii folwarku wypełnił się w 1882 r., kiedy to miejscowa szlachta (Dziewulscy, Orzyłowscy, Pogonowscy, Grodziccy, Borkowscy, Świderscy, Jastrzębscy, Izdebscy i Kosieradzcy) rozparcelowała go do reszty. Duże płaty ziemi dworskiej zostały pocięte w paski i już w niczym nie odróżniały się od reszty gruntów. Zabudowania folwarczne były drewniane, co tłumaczy fakt, że żadne z nich nie zachowało się do czasów dzisiejszych.

Ogłoszenie o licytacji dóbr ziemskich "Dziewule A" z 1882 r.

W 1867 r. ukończono budowę przebiegającej przez Dziewule linii kolejowej. Przejazd pierwszego pociągu był dla mieszkańców wsi wielkim przeżyciem. Przystanek kolejowy powstał tu w 1880 r. [53].

W 1881 r. było w Dziewulach 298 mieszkańców i 43 domy [54]. We wsi funkcjonowała tajna szkółka żydowska prowadzona w domu Jankiela Langmana. W roku 1895 roku została zdemaskowana przez władze carskie [55]. W tym okresie we wsi mieszkały 3 rodziny żydowskie.

W końcu XIX w. rodzina Marczuków pobudowała na wzgórzu przy drodze zbuczyńskiej wiatrak typu „koźlak”. Mielono w nim zboże dla wielu okolicznych wsi. W okresie międzywojennym w kolejkach ustawiały się do niego furmanki pełne worków z ziarnem. Był wysoki na prawie 12 m, a rozpiętość jego śmigieł sięgała 15 m. Górował nad całą okolicą. Był tak skonstruowany, że można go było przy pomocy dyszla obracać wokół własnej osi. Dwóch mężczyzn mogło go ustawić zgodnie z kierunkiem wiatru. Był zbudowany praktycznie bez jednego gwoździa. Można powiedzieć, że na kilkadziesiąt lat był znakiem rozpoznawalnym naszej wsi. W latach 60 ubiegłego stulecia był jeszcze sprawny, choć czas jego prosperity bezpowrotnie przeminął. Około roku 1980 został rozebrany.

Wiatrak w Dziewulach – 1980 r. 

Fragment mapki WIG z 1937 r. z zaznaczoną kapliczką oraz wiatrakiem w Dziewulach

Na początku XX w. prowadzenie gospodarstwa rolnego w Dziewulach z powody tzw. szachownicy pól stało się bardzo uciążliwe. Średnio w tym czasie na każde gospodarstwo przypadało 20-80 działek gruntu ornego, 6-20 łąk, 10-20 lasu. Przeciętny stosunek szerokości działki do jej długości wynosił 1:200 w ornym i 1:700 w lesie [56]. Dodatkowo sytuację komplikowały uprawnienia serwitutowe na terenach podworskich (np. wypasanie bydła na łąkach i zbieranie chrustu w lasach), do których chłopi zachowali prawo pomimo likwidacji folwarku. Wieś na tym tle była bardzo skłócona.

Zdarzało się, że przedstawicieli wsi wcielano do armii carskiej. O tym kto miał opuścić rodzinną wioskę i przez 25 lat (po 1874 r. już tylko 7) tułać się po świecie w mundurze obcego państwa i umierać za cara decydowało losowanie. Po uwagę brani byli młodzi mężczyźni w wieku 20-30 lat. W 1904 r. Feliks Ławecki brał udział w wojnie rosyjsko-japońskiej [57].

……… goniąc i żona młoda powiedziała……… pyta się z  tkliwem spoiżeniem Szemrania wiatru słuchów A moje lycza ot słońca szczeżniałem wyras tęs knoty rozlany A z łocz błyszczących smutek nie znany jedna podru giej łzy strąca ……… Żegnam was lasy gury dolyni jes……… echo kochane a płacz dziew czyni  j śpiew dziewczęcia Unosiy w rzyć nieznane wtem głos jej urwał i zmilkł gi tara spadła ……… się struny……… ……… Kochać mnie ……… tęskną … Gorycz ……… palą mnie jam ot ciebie ……… jest z daleka ……… luby za mną tęskni Czeka A ja tonę tu we łzach ……… są moje sny

Dziewulacy w służbie cara w II połowie XIX w. Z prawej prawdopodobnie Bolesław Świderski. Jedno z dwóch zdjęć znalezionych na strychu domu państwa Świderskich (Zagrobel). Po prawej fragmenty tekstów (w oryginale) zachowane na odwrotnej  stronie prezentowanego zdjęcia oraz zdjęcia drugiego (ze zbiorów Wiesława Koziestańskiego).

W 1915 r. odbyło się we wsi zebranie, na którym władze gminne poinformowały o mającym rychło nastąpić poborze [58]. Na froncie I wojny światowej walczyli między innymi: Antoni Pogonowski, Józef Iwańczuk, Aleksander Komar, Bolesław Kędziora i Bolesław Prużanin. Trzej ostatni nigdy z niej nie powrócili. Inni wracali w rosyjskich mundurach po 1917 r.

Decyzja Sądu Okręgowego w Siedlcach z 1930 r. dotycząca Bolesława Prużanina, powołanego w 1914 r. do wojska carskiego, który zginął na wojnie (APS Wykaz Hipoteczny Dóbr Ziemskich "Dziewule cz. A", sygn. 123, Księga dowodów)

Pomimo że latem 1915 r. przetoczył się tędy front, wieś nie doznała większych zniszczeń. Wycofujący się Rosjanie spalili jedynie drewnianą część budynku stacji kolejowej. Potem zamieszkało tu kilku niemieckich kolejarzy obsługujących bocznicę. Stosunek miejscowych do okupanta był niechętny. Jeszcze w końcu wojny Niemcy próbowali we wsi przeprowadzić kontrybucję. Ludność stanęła w obronie dobytku, a Andrzej Dziewulski w akcie desperacji z kijem rzucił się na konnego żandarma. W obliczu zdecydowanego oporu mieszkańców wsi kontrybucji zaniechano [59].

W 1920 r. przez Dziewule przetoczył się front wojny polsko-bolszewickiej. Wróg zrabował wieś i nakazał wystawienie podwód, które miały posłużyć do wywiezienia łupów z Warszawy. W tej wojnie walczyli między innymi Wiktor Grodzicki i Józef Boczek. Ten ostatni daleko na wschodzie dostał się do niewoli, z której udało mu się zbiec i po wielu perypetiach wrócić do rodzinnej wsi.

W latach 1932-33 przeprowadzono w Dziewulach komasację gruntów. Była to operacja bardzo skomplikowana technicznie. W jej wyniku gospodarze mający wcześniej ziemię w kilkudziesięciu kawałkach, otrzymali nadziały w 3-4 częściach łącznie z siedliskiem. Zlikwidowano uprawnienia serwitutowe, zmieniono przebieg niektórych starych dróg oraz wytyczono nowe. Była to znacząca zmiana, w wyniku której stworzono we wsi warunki do nowoczesnego, całkowicie indywidualnego prowadzenia gospodarstw rolnych.

W tym czasie w Dziewulach trzy osoby pochodzenia żydowskiego posiadały ziemię na własność: Ita Ciećwierz (4.578 m2),  Moszko Ciećwierz (557 m2), Mendel Kupfersztejn (5.604 m2) [60].

W 1933 r. w Dziewulach było już 95 domów i szkoła.

Andrzej Boczek, 2010 r.
boczeka@wp.pl

__________________________________________

powrót

Andrzej Boczek
boczeka@wp.pl

Copyright ©