Zobacz także: Historia dworu w Dziewulach wg Krzysztofa Pawlaka

Dwór w Dziewulach

Właścicielem Majątku Ziemskiego Dziewule w końcu XVIII w. był Franciszek Ksawery Jasiński herbu Rawicz (w dokumentach występuje także jako "Jasieński"). Jego żoną była Salomea. Mieli trójkę dzieci: Baltazara, Teklę i Małgorzatę. Majątek był pokaźnych rozmiarów. Poza Dziewulami rozciągał się na okolicznych wsiach: Januszówce, Krasusach Smolance, Koziestanach, Zabłociu, Radomyśli, Jastrzębiach Śmiarach, Okninach, Jasionce, Chromnej, Borkach Kosiorkach, Borkach Sołdach.

Nie wydaje się, by Franciszek Ksawery wraz ze swoją rodziną mieszkali we dworze w Dziewulach. Jak na owe czasy sprawował on zbyt poważne urzędy, by na stałe mieszkać w tak małej wsi. Choć jednoznacznie wykluczyć tego nie można.

Długa jest lista stanowisk piastowanych przez niego w latach 1781 - 1795 [1]:

- wojski mniejszy łukowski (równocześnie sędzia grodzki liwski) - potwierdzenie w dokumentach na dzień: 17.V.1781 r.;
- miecznik łukowski -//- -//- -//- 15.XII.1788 r. oraz 1789 r. [2];
- sędzia grodzki łukowski -//- -//- -//- 1789 r. oraz 1790 r. [2];
- wojski łukowski -//- -//- -//- 05.II.1790 r.;
- komisarz cywilno-wojskowy ziemi łukowskiej -//- 1790 r. [2];
- sędzia ziemski parczewski -//- -//- -//- 19.III.1794 r. oraz 21.XII.1795 r.

Szczególnie stanowisko komisarza cywilno-wojskowego było jak na owe czasy prestiżowe i cieszyło się dużym autorytetem. Zostało wprowadzone przez Sejm Wielki ustawami z listopada i grudnia 1789 r. Komisarza tytułowano Jaśnie Wielmożnym Panem, podobnie zresztą jak innych ważnych urzędników ziemskich. Członkowie komisji cywilno-wojskowych w roku 1790 zostali wybrani przez szlachtę zgromadzoną na sejmiku.

Komisje te podlegały w działaniach komisjom rządowym: policji, skarbu, wojska i edukacji, a także królowi w Straży Praw. Przejęły one administrację i nadzór nad wieloma sprawami na terenie danej ziemi lub powiatu. Szerokie uprawnienia komisji dotyczyły spraw z zakresu podatków, rekrutacji do wojska, zakwaterowania oddziałów na danym terenie, zarządzania magazynami, podwodami do wojska, rozstrzygania w trybie wojskowym w sprawach między ludnością cywilną a wojskiem.
Do jej kompetencji należały sprawy handlu, rolnictwa, szkolnictwa, ochrony i opieki społecznej, porządkowe oraz ochrona przeciwpożarowa.
Z tytułu nałożonego obowiązku prowadzenia statystyki demograficznej, komisje otrzymywały odpisy metryk z poszczególnych parafii i zaczęły tworzyć świeckie akta stanu cywilnego.

Jeżeli rzeczywiście w naszej wsi nie mieszkał, to bez wątpienia tu bywał. Choćby po to, by wizytować swój majątek. W jego imieniu bezpośredni nadzór nad gospodarstwem dworskim i pracą włościan mógł sprawować zarządca, który jednocześnie rezydował w dziewulskim dworze.

Bratem Franciszka Ksawerego mógł być Leon Jasiński. Miał swoje posiadłości w ziemi liwskiej (we wsi Zaliwie Szpinki należało do niego 14 dymów) [3]. Nic więc dziwnego, że zajmowane przez niego stanowiska w latach 1780-1790 wiążały się głównie z tą ziemią [1]:

- wojski mniejszy łukowski - potwierdzenie w dokumentach na dzień: 08.III.1780 r.;
- wojski mniejszy liwski -//- -//- -//- 17.V.1781 r.;
- podczaszy liwski -//- -//- -//- 1790 r. [3];
- komisarz cywilno-wojskowy ziemi liwskiej -//- -//- -//- 1790 r. [3];
- pisarz czerski -//- -//- -//- 1790 r. [3]

Ojcem Franciszka Ksawerego oraz Leona był prawdopodobnie Józef Jasiński, który zmarł 08.III.1780 r., ważna persona w ziemi łukowskiej. W latach 1775-1778 pełnił urzędy [1]:

- wojskiego mniejszego łukowskim (bedąc jednocześnie pisarzem grodzkim łukowskim) - potwierdzenie w dokumentach na dzień: 29.XI.1775 r.;
- miecznika łukowskiego -//- -//- -//- 13.VII.1778 r.

Jak wynika z powyższego bracia Franciszek Ksawery oraz Leon Jasińscy zaczęli robić kariery urzędnicze dopiero po śmierci ojca Józefa, czyli po roku 1780.

Fragm. spisu "Urzędników Woj. Lubelskiego XVI-XVIII w."*

Franciszek Ksawery folwark Dziewule otrzymał zapewne w spadku po swoim ojcu.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Podział majątku po Franciszku Ksawerym Jasińskim nastąpił w 1808 r. w wyniku tzw. komplanacji, a więc układu pojednawczego kończącego spór pomiędzy spadkobiercami. Obie córki Franciszka Kasawerego, Tekla i Małgorzata, wyszły za mąż za braci Łaskich (h. Korab). Mogli to być synowie Antoniego (drugie imiona: Karol, Andrzej) Łaskiego. Pod względem pozycji społecznej zięciami byli godnymi. O mezaliansie w żadnym wypadku nie mogło być mowy.

Antoni Karol Andrzej Łaski w latach 1765 - 1794 [1]:

- komornik łukowski, podsędek łukowski - potwierdzenie w dokumentach: 1765-80 r.;
- sędzia łukowski -//- -//- -//- 1779-86 r.;
- chorąży łukowski -//- -//- -//- 1786-94 r.;
- chorąży Regimentu Pieszego Ordynacji Ostrogskiej Wojska Koronnego -//- -//- -//- 24.02.1790 r. oraz 28.08.1790 r. [4];
- komisarz prezydujący komisji cywilno-wojskowy ziemi łukowskiej-//- 1790 r. [5];
- sędzia lubelski -//- -//- -//- 1794 r.

Być może jednym z synów Antoniego Karola Andrzeja Łaskiego i zarazem zięciów Franciszka Ksawerego Jasińskiego był Wojciech Łaski. W latach 1788-1792 piastował urzędy [1]:

- wiceregenta grodzkiego łukowskiego, skarbnika łukowskiego - potwierdzenie w dokumentach: 1788-90 r.;
- wojskiego mniejszego łukowskiego -//- -//- -//- 1790-92 r.

Domyślać się tylko możemy, że obaj bracia Łascy mieli inną koncepcję podziału majątku po swoim teściu niż ich teściowa i szwagier. Nie wiemy jak długo trwał spór. W każdym bądź razie po zawarciu porozumienia Baltazar otrzymał po ojcu 1/3 część dóbr pod nazwą Dziewule A z przyległościami na wsiach: Januszówka, Smolanka, Koziestany, Radomyśl, Zabłocie, Jastrzębie Śmiary. Na tę okoliczność w księdze hipotecznej został sporządzony wpis, że Baltazar swoją część nabył w spadku po ojcu swym Franciszku Ksawerym Jasińskim z mocy komplanacji działowej  z dnia 15 czerwca 1808 r. w Dziewulach pomiędzy sukcesorami Teklą zamężną Łaską, Małgorzatą zamężną Łaską i Salomeą Jasińską matką, spisanego w aktach ziemskich łukowskich w dniu 8 stycznia 1810 r. zaoblatowanej (…). Wartość dóbr na 180 tys. zł podana została. [6]

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kompleks budynków folwarcznych w Dziewulach usytuowany był w najbardziej atrakcyjnym i zarazem bezpiecznym miejscu wsi - na wzgórzu tuż przy gościńcu, jeszcze w XVI w. jednej z ważniejszych dróg w okolicy, bo łączącej Łuków ze Zbuczynem.

Wycinek z „Planu Dóbr Dziewule zrysowanego (...) z planów jeometry Michała Trautsolt z r. 1870”.

Oznaczenia literowe naniesione w 2010 r.:
A - dwór;
B,C,D - budynki gospodarskie w tzw. gumnie;
E- budynek przy bramie wjazdowej na dziedziniec;
F,G,H - prawdopodobnie czworaki dla czeladzi dworskiej;
I,J - budynki przy drodze do Łęcznowoli (mógł tu być ulokowany browar ze słodownią);
K,L,Ł - budynki na Zagroblu (prawdopodobnie jednoizbowe chaty)
M - kapliczka.

Zabudowania folwarczne ustawione były jakby na planie dwóch połączonych ze sobą prostokątów o łącznej powierzchni 1,5 ha. Jeden sąsiadujący z dzisiejszą ulicą Wiatraczną zabudowany był pomieszczeniami gospodarczymi (prawdopodobnie: stodoła, obora, stajnia, spichlerz, itp.). Drugi przyległy do gościńca z dworem i odsuniętymi od niego w pewnej odległości pomniejszymi budynkami. Możliwe, że były to pomieszczenia mieszkalne dla czeladzi dworskiej, której mogło być nawet kilkanaście osób. Przykładowo za owczarzy we dworze w pierwszej połowie XIX w. służyli Jerzy Chaładać i Paweł Przybysz. Furmanem był Wojciech Ciepielowski, ogrodnikiem Józef Poruczyński a pisarzem Piotr Chmielowski (patrz także zakładka "strona główna"). Na południe od dzisiejszej ul. Cichej, gdzie swoje siedliska w latach 30. XX w. mieli w kolejności od gościńca rodziny Prochenków, Jakubiaków oraz Zdanowskich, jeszcze po wojnie stał jeden z tych podworkich czworaków. Był to dość obszerny dom, w którym mieszkała rodzina Jakubiaków (relacje Tadeusza Laskowieckiego oraz Krzysztofa Wielgórskiego). Na powyższej mapce odpowiada on budynkowi "F".

Na siedlisko dworskie prowadziły zapewne dwie bramy - główna od strony gościńca pokrywająca się najprawdopodobniej z obecną ul. Cichą, którą zajeżdżało się bezpośrednio przed dwór oraz boczna od obecnej ulicy Wiatracznej, która służyła do celów gospodarskich, np. zwożenia zboża z pól, itp.

Pomniejsze zabudowania dworskie porozrzucane były też w innych częściach wsi. Dwa budynki, w tym jeden duży leżały po prawej stronie gościńca, przy skrzyżowaniu z drogą do Łęcznowoli. Niewykluczone, że mogło być tam ulokowane jakieś przetwórstwo, np. browar ze słodownią na potrzeby folwarku. Słody były robione głównie z jęczmienia i pszenicy, które mogły być uprawiane na polu dworskim oznaczanym na mapach jako Browarna (pod Bierazką).

Trzy maleńkie budynki, jakby jednoizbowe chaty (po ok. 20 m2 powierzchni), były usytuowane na Zagroblu, w tym jedna przy drodze do Januszówki. Mogli w nich mieszkać żydzi arendarze lub czeladź dworska.

Folwark posiadał kilka ogrodów owocowych (ponad 1 ha) i warzywnych (ponad 5 ha) otaczających zabudowania folwarczne oraz rozciągających się po obu stronach gościńca na odcinku pomiędzy kapliczką i skrzyżowaniem gościńca z drogą przez Zagrobel.

Staw leżący w centrum wsi naprzeciw łąki zwanej Grodzią był także własnością dworu. Nazwa łąki wskazuje, że była ona wykorzystywana przy prowadzeniu gospodarki rybnej (w tym miejscu ustawiano najprawdopodobniej zagrodę na płynącym strumieniu).

W sumie w 1870 r. było w Dziewulach trzynaście budynków dworskich. Wszystkie były drewniane posadowione na kamiennych fundamentach. Pewne elementy Dworu były wymurowane z czerwonej cegły. Według relacji Jerzego Jankowskiego do dziś na polu, na którym stał (pomiędzy siedliskami Jerzego Jankowskiego i Zbigniewa Gołęgowskiego) wyorywane są kamienie z fundamentów oraz właśnie kawałki czerwonych cegieł. W latach 70. XX w. przy budowie stodoły oraz budynków gospodarskich na posesji Państwa Jankowskich natrafiono na fragmenty kamiennych fundamentów. Ich lokalizacja odpowiada dworskim budynkom gospodarskim oznaczonym na mapie z 1870 r. symbolami "B" i "D".

Po dworze pozostały takie pamiątki w postaci wiekowych drzew: potężnej topoli, która rosła w ogródku Państwa Jankowskich oraz ogromnej gruszy stojącej na środku gościńca, kilkadziesiąt metrów na północ od kapliczki. Wokół gruszy utworzyło się coś w rodzaju ronda. Oba drzewa wycięto w latach 60. XX w. Przy usuwaniu karpy po wyciętej gruszy, co miało miejsce przy okazji nawożenia drogi żwirem, wykopano dwa szkielety. Były to prawdopodobnie ciała żołnierzy radzieckich poległych w 1944 r. w czasie nalotu niemieckiego na konwój radziecki (więcej w zakładce „parafia”). Szkielety przeniesiono do nowego miejsca spoczynku, tuż przy kapliczce. Postawiono tam metalowy krzyż, który stoi do dnia dzisiejszego. Od lat uczniowie szkoły w Dziewulach zapalają tam znicze z okazji święta zmarłych.

------------------------------------------------------------------------------------

Wykaz skrótów:
AZP - Akta Ziemskie Parczewskie w APL;
PANKr. - Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie;
Sig. - Księgi Sigillat Metryki Koronnej w AGAD;
TL - Terrestria Lublinensia w APL.

Przypisy:

[1] Urzędnicy Województwa Lubelskiego XVI-XVIII w., opracowali Witold Kłaczewski i Wacław Urban, Kurnik 1991, całość w: Urzędnicy Dawnej Rzeczypospolitej XII-XVIII w., pod redakcją Antoniego Gąsiorowskiego, t. IV, Małopolska, z. IV. Zobacz także: Kasper Niesiecki, Herbarz Polski, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1845, s. 218. Porównaj: Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie t.1, Woliński Marek, 2011 r., s. 102: Jasieński Ksawery (Franciszek Ksawery), z sędziego grodzkiego liwskiego, wojski mniejszy łukowski 1781 r., miecznik, 1788 r., sędzia grodzki łukowski, sędzia parczewski, 1794-95.

[2] Taryfy podymnego z dóbr w ziemi lubelskiej położonych” [w:] Wypisy Krakowskiej Komisji Historycznej Atlasu Historycznego PAN (Depozyt Krakowskiej Komisji Atlasu Historycznego), Instytut Historii PAN.

[3] Mirosław Roguski, Jaśnie wielmożni, wielmożni i urodzeni. Zróżnicowanie społeczne szlachty liwskiej w końcu XVIII wieku. Szkice Podlaskie 17-18, 21-49. 2009-2010, s. 28, 29,35, 40, 41 i inne.

[4] http://www.agad.archiwa.gov.pl/pomoce/KK_94.xml

[5] Józef Geresz, Z dziejów Podlasia (192) 10 listopada 2009 r., Zgon „Panie Kochanku” [w:] Katolickie Echo Podlasia
http://www.echokatolickie.pl/index.php?str=100&id=1816&idd=21

[6] Wykaz hipoteczny Dóbr ziemskich „Dziewule cz. A”, APS, sygn. 123 II, k. 2.

powrót

Andrzej Boczek
boczeka@wp.pl

Copyright ©